Volkstelling te Bethlehem is een olieverfschilderij van de Brabantse kunstschilder Pieter Bruegel de Oude geschilderd in 1566, olieverf op paneel. Het toont een winterlandschap met een tafereel voorstellende de volkstelling te Bethlehem ten tijde van de geboorte van Jezus-Christus, maar in feite gesitueerd in een middeleeuws dorp ergens in Brabant. Het werk behoort sinds 1902 tot de collectie van de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België te Brussel.
Via Google Arts and Culture is het schilderij, met toelichting, in detail te bekijken. In de inleiding bij het schilderij staat:
Op het eerste gezicht krijgt de toeschouwer hier opmerkelijk veel elementen voorgeschoteld. Het schilderij wemelt van de personages en toch is er geen sprake van ordeloosheid die de lezing van het werk in het gedrang zou brengen. Die rijkdom en het evenwicht in kleuren en compositie zijn juist zeer aantrekkelijk.
Eerst zien we een besneeuwde vlakte en mensen die opgaan in hun bezigheden. Vervolgens wordt onze nieuwsgierigheid gewekt door de verschillende scènes die elkaar overlappen. Ze omringen het hoofdthema dat zijn titel aan het schilderij heeft gegeven: De Volkstelling te Bethlehem. Maar is dat Bijbelse thema eigenlijk niet een voorwendsel? Zijn er, zoals zo vaak bij de Vlaamse meester, niet meerdere lezingen mogelijk?
Blader door het online book, en bekijk de afbeelding, de details en de filmpjes en lees de toelichting.
Hoofdstuk 3 handelt over de iconografie. Daar is te lezen dat de voorstelling van dagelijkse taferelen op een heel precies moment van het jaar, in dit geval kerstavond, een verwijzing is naar de getijdenboeken met hun miniaturen die in de Middeleeuwen erg populair waren.
Terwijl alle acteurs in dit dorpstafereel onverschillig voor de toeschouwer doorgaan met hun dagelijkse werkzaamheden, lijkt een os op de voorgrond ons nieuwsgierig aan te kijken. Zijn ronde oog trekt onze aandacht. Daardoor merken we de twee personages naast hem op. De os loopt naast een timmerman en, gezeten op een ezel een vrouw, in een grote blauwe mantel gewikkeld. Meer hebben we niet nodig om Jozef en Maria te herkennen. In opdracht van keizer Augustus zijn zij vlak vóór de geboorte van Jezus naar Bethlehem getrokken om zich in de registers van het Romeinse Keizerrijk te laten inschrijven.
Vreemd genoeg speelt het tafereel zich echter niet af in het Judea van de Oudheid: Bruegel heeft het naar de Nederlanden van de 16e eeuw verplaatst.
