Samen beraden, geloven en vieren
In het jaar 325 kwamen in Nicea vertegenwoordigers van christelijke geloofsgemeenschappen uit alle windrichtingen bij elkaar. Zij spraken over kwesties die tot verdeeldheid in de wereldkerk dreigden te leiden. Het ging om kwesties van theologische aard, maar ook de vraag: wanneer vieren wij Pasen, ons belangrijkste feest? Op dit eerste oecumenische (wereldwijde) concilie werd bovendien een begin gemaakt met de formulering van een geloofsbelijdenis die tot op de dag van vandaag door christenen in de hele wereld wordt uitgesproken.
In dit boek vertelt Peter Nissen over de aanleiding, het verloop en het vervolg van het Concilie van Nicea. Ook biedt hij handvatten om vandaag de dag in gesprek te gaan binnen geloofsgemeenschappen over het geloof dat ons verbindt. Want juist door de vorm van het beraad, de poging om het gedeelde geloof onder woorden te brengen en het streven om samen Pasen te vieren, is deze kerkvergadering van zeventien eeuwen geleden ook voor ons nog steeds van betekenis en een bron van inspiratie.
Kerkhistoricus Peter Nissen blikt terug op het concilie van Nicea, dit jaar 1700 jaar geleden. Dit concilie uit 325 was de allereerste kerkvergadering waarbij christenen uit alle windrichtingen samen kwamen. Zij zochten naar een besef van verbondenheid en eenheid. De belijdenis die zij vaststelden wordt nog altijd wereldwijd beaamd.
• dit boekje gaat in op de thema’s die ter sprake kwamen in 325 en de betekenis voor vandaag
• met gespreksvragen om door te praten binnen de parochie, gemeente of gespreksgroep
• aangevuld met gebeden, mooie citaten, afbeeldingen en liturgisch materiaal voor vieringen
Peter Nissen (1957) is een van de bekendste Nederlandse theologen. Hij is emeritus hoogleraar kerkgeschiedenis, spiritualiteitsstudies en oecumenica aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. Hij is voorzitter van de Beraadgroep Geloof en Kerkelijke Gemeenschap van de Raad van Kerken in Nederland en is als benedictijns oblaat verbonden met de Sint-Willibrordsabdij in Doetinchem.
Inleiding
Wie weet er wat een concilie is? En waarom zouden we aandacht besteden aan een concilie dat zeventienhonderd jaar geleden heeft plaatsgevonden?
Toch heeft het Concilie van Nicea, dat in 325 is samengekomen, een grote betekenis voor vrijwel alle christenen in de wereld, en dat zijn er, althans op papier, bijna 2,5 miljard. Het christendom is de grootste godsdienst ter wereld. Ongeveer 30 procent van de wereldbevolking is christen.
‘Het’ christendom bestaat eigenlijk niet. Het christendom bestaat in vele varianten, in vele kleuren, in vele tradities, in vele kerken. Tussen die tradities en kerken zijn er allerlei verschillen. Maar de meeste christenen, zeker zij die behoren tot de qua ledental grootste christelijke kerken, zijn toch met elkaar verbonden door het gedeelde geloof dat zij belijden en door het gegeven dat zij allemaal één belangrijk feest vieren: het paasfeest. En dat hebben zij te danken aan dat concilie van zeventien eeuwen geleden.
Daarom gaan kerken en christelijke organisaties in de hele wereld in 2025 aandacht besteden aan de zeventienhonderdste verjaardag van het Concilie van Nicea. De Wereldraad van Kerken, waarbij ruim 350 kerken uit alle continenten zijn aangesloten, gaat er aandacht aan geven. De internationale Week van Gebed voor de Eenheid, die in januari plaatsvond, sloot in de thematiek aan bij het zeventiende eeuwfeest van het concilie. Paus Franciscus en Bartholomeus, de oecumenisch patriarch van Constantinopel, gaan de verjaardag samen herdenken, als het lukt met een gezamenlijke pelgrimstocht eind mei naar de plaats waar het concilie in 325 heeft plaatsgevonden. De Raad van Kerken in Nederland belegt op 14 juni 2025 een dag in de Sint-Jan in Gouda waarop het Concilie van Nicea herdacht zal worden en wijdt ook de jaarlijkse Oecumenelezing op 16 mei in de Geertekerk in Utrecht aan Nicea. Theologische instellingen in heel de wereld, ook in Nederland, beleggen studiedagen en congressen over de betekenis van het Concilie van Nicea en over de geloofsbelijdenis die eruit is voortgekomen. Theologische en kerkelijke tijdschriften wijden themanummers aan het concilie, in Nederland onder meer het theologische tijdschrift Communio (2024, nummer 4) en het monastiek tijdschrift De Kovel (nummer 87, maart 2025). De Katholieke Vereniging voor Oecumene Athanasius en Willibrord, die de naam draagt van een van de belangrijkste deelnemers aan het concilie, wil bevorderen dat er ook in plaatselijke geloofsgemeenschappen, parochies, gemeenten en oecumenische groepen aandacht is voor de herdenking. Op verzoek van die vereniging schreef ik daarvoor een brochure, die in november 2024 in digitale vorm werd gepresenteerd. Dit boekje is een bewerking en uitbreiding van die brochure.
Het Concilie van Nicea vond plaats in een tijd waarin de vele plaatselijke christelijke gemeenschappen, die vooral rond het Middellandse Zeegebied te vinden waren, langzaam toegroeiden naar een besef van verbondenheid en eenheid. Daarvoor werd in het Latijn het woord christianitas gebruikt, dat het beste vertaald kan worden met ‘christenheid’. In onze tijd zijn de christelijke kerken wereldwijd en ook in ons eigen land opnieuw op zoek naar versterking van hun verbondenheid en eenheid. Dat streven noemen we ‘oecumene’. Dat is een woord dat uit het Grieks afkomstig is. Het betekent zoveel als ‘overal waar huizen staan’, ‘de bewoonde wereld’ dus.
Ook het Concilie van Nicea wordt ‘oecumenisch’ genoemd. Het was namelijk de eerste kerkvergadering waarop vertegenwoordigers van christelijke kerken uit alle windrichtingen bij elkaar kwamen. Die vorm van samenkomen was nieuw. Zij heeft in de geschiedenis van het christendom nog heel wat keren navolging gekregen.
Dit boekje vertelt eerst wat er in 325 is gebeurd: het verloop en de achtergrond van dat concilie. Daarna wordt ingegaan op de thema’s die er ter sprake kwamen en de vraag wat zij voor ons in deze tijd kunnen betekenen. Drie aspecten van het Concilie van Nicea worden daarbij naar voren geschoven: het belang van het in de geloofsgemeenschap samen in gesprek gaan over wat ons als gelovige mensen aangaat, vervolgens het belang van het samen onder woorden brengen wat ons als gelovigen mensen met elkaar verbindt en ten slotte het belang van het dan ook samen vieren van dit geloof. Samen beraden, samen getuigen, samen vieren. Om het gesprek over die vragen in uw eigen parochie, gemeente of oecumenische groep op gang te brengen, worden enkele gespreksvragen aangereikt.
Het boekje sluit af met enkele teksten. Dat is om te beginnen de Griekse tekst met een zo letterlijk mogelijke vertaling van de belijdenis zoals die in 325 in Nicea is vastgesteld. U zult zien dat dit nog een rudimentaire tekst is. Hij werd tijdens een volgend oecumenisch concilie, dat van Constantinopel in 381 aangevuld tot de tekst die veel christelijke kerken nu kennen als de Geloofsbelijdenis van Nicea-Constantinopel. Van die geloofsbelijdenis bevat dit boekje de tekst van de versies die in een aantal Nederlandse kerken (rooms-katholiek, protestants, oud-katholiek en orthodox) worden gebruikt.
Moge dit boekje het gesprek over het geloof dat ons met elkaar verbindt, over de grenzen van tijd en plaats heen, bevorderen.
PETER NISSEN
26 februari 2025, op de gedachtenis van de heilige bisschop Alexander van Alexandrië, deelnemer aan het Concilie van Nicea
